از دیرباز در هر گوشه ای از ایران بسته به فرهنگ و پیشینه ی مردمان مراسم و آیین هایی اجرا می شده است. برخی در گذر زمان و بر اثر بی توجهی ها از یاد رفته و برخی دیگر پس از گذشت هزاران سال همچنان پابرجا مانده اند و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند. تعدادی از این آیین ها نیز با حال و هوای مذهبی درآمیخته اند و به شکلی تازه هنوز هم اجرا می شوند.
.
می خواهیم به یکی از مهم ترین آیین های کشورمان بپردازیم که در این سرزمین ریشه دوانده و هر سال با شکوه تر از سال پیش برگزار می شود. آیینی که نامش در میان میراث جهانی یونسکو قرار دارد و بسیاری از دوستداران فرهنگ در سراسر جهان آن را می شناسند.
برای دیدن این مراسم باید راهی مشهد اردهال شویم …
.
چرا مراسم قالیشویان؟
.
– مراسم قالیشویان یکی از آیین های مهم کشور ایران می باشد که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
– این مراسم قدمتی چند هزار ساله دارد و به عنوان یکی از مهم ترین آیین های مذهبی ایران شناخته می شود.
.
مراسم قالیشویان | آیین کهن ایران زمین
.
هر ساله با نزدیک شدن به دومین جمعه ی ماه مهر، تکاپویی در میان مردم فین کاشان و ساکنان روستای خاوه اردهال می افتد که خبر از فرا رسیدن زمان برگزاری یکی از مراسمات آیینی و مذهبی مهم می دهد که قالیشویان نام دارد و در آستان مقدس امامزاده سلطان علی بن محمد باقر ( ع ) در مشهد اردهال برگزار می شود.
این مراسم که با عنوان جمعه قالی یا قالی شورو نیز شهرت دارد، تنها آیین مذهبی در دنیای اسلام است که به تاریخ شمسی برگزار می گردد و پس از گذشت سالیان بسیار، هنوز هم شکوه و عظمت خاصی را به نمایش می گذارد.
مراسم قالیشویان یکی از آیین های کهن ایران با قدمتی بیش از هزار سال می باشد که همچنان به دست مردمان این سرزمین حفظ و تقویت می شود. به عقیده ی کارشناسان، دیرینگی و تاریخی بودن این مراسم و جنبه های فرهنگی و اجتماعی آن، شایستگی ثبت در فهرست میراث ناملموس یونسکو را داشته است و به همین سبب نام آن را از دسامبر ۲۰۱۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
.
علت برگزاری مراسم
.
مراسم قالیشویان برای زنده نگه داشتن یاد امامزاده سلطان علی بن محمد باقر ( ع ) و سوگواری در شهادت ایشان برگزار می گردد. گفته می شود که مردم و اهالی فین کاشان که از حامیان آن حضرت بودند، وی را به این دیار دعوت نمودند. زمانی که ایشان قصد ترک کاشان را به مقصد مشهد اردهال داشتند، در ۲۷ جمادی الثانی سال ۱۱۶ هجری قمری به هنگام نماز و دعا به شهادت رسیدند و دشمنان در محلی موسوم به قتلگاه سر مبارک ایشان را از بدنشان جدا ساختند.
دو روز پس از شهادت، اهالی فین خبردار شدند و با بیل، چوب و چماق قدم به اردهال گذاشتند و پس از جنگ با سپاه کفر توانستند در روز سوم شهادت، به پیکر مطهر ایشان دست پیدا کنند. مردم شهر برای دفن جسد، ایشان را در قالی سجاده اش پیچیدند و بر روی دوش گذاشتند سپس با ذکر حسین حسین به کنار نهر باریکرسف که امروزه به چشمه شازده حسین ( ع ) شهرت دارد، رفتند و جنازه را بر زمین نهادند.
جسد نیاز به غسل داشت، به همین منظور عده ای سپاهیان خدا با سلاح های خود به جنگ با کفار پرداختند و عده ای دیگر با چرخیدن به دور خود سعی در پراکندن دشمن و حفظ جسد داشتند تا دیگران بتوانند آن را شستشو دهند. سپس با تلاش بسیار توانستند جسد پاک ایشان را تطهیر کرده و به خاک بسپارند.
در روایتی دیگر چنین آمده است که جسد پاره پاره امامزاده را در قالی پیچیدند و پس از انتقال به بالای تپه ای در همان نزدیکی، وی را به خاک سپردند. آنها سپس قالی غرق به خون را به کنار نهر آوردند و حین جنگ با دشمن تلاش کردند تا آن را شستشو دهند و از خون پاک کنند.
در جریان شستشو و به خاک سپاری، اهالی خاوه به کمک فینی ها می آیند و آنها را در به سرانجام رساندن این امر یاری می دهند.
از آن پس به یاد این واقعه و حوادثی که در به خاک سپاری ایشان به وقوع پیوست مراسمی را برگزار می کنند تا یاد آن بزرگوار و یاران شهیدش را زنده نگه دارند؛ مراسمی که امروز از آن با عنوان قالی شویان یاد می شود.
.
زمان برگزاری مراسم
.
زمان دقیق برگزاری مراسم توسط ستاد برگزاری مراسم سنتی – مذهبی قالیشویان تعیین می گردد و دومین جمعه ی مهر ماه هر سال را برای آن در نظر می گیرند که معمولا بین نهم تا پانزدهم ماه قرار می گیرد. اگر یکی از روزهای سوگواری و جشن مذهبی یا یک رویداد شاخص تاریخی و سیاسی در این جمعه واقع شود، مراسم به هفته ی بعد یا هفته ی قبل موکول می گردد.
معمولا برای اجرای این آیین از چهارشنبه نوحه خوانی و مرثیه سرایی آغاز می شود و تا روز مراسم ادامه می یابد. سپس با انجام مراسم شام غریبان در جمعه شب ختم مراسم اعلام می شود.
.
پیش از مراسم
.
شکوه این مراسم به حدی است که مردم برای برگزاری آن روزشماری می کنند و با اقدامات متفاوت خود را برای شرکت در آن آماده می سازند:
.
۱- بافتن قالی
.
تکاپوی آماده شدن برای مراسم از ماه ها قبل در میان مردم دیده می شود. هنرمندان منطقه قالی مخصوص مراسم را بدون نقشه و از سر اخلاص و ارادت به اهل بیت (ع) و علی الخصوص حضرت سلطانعلی (ع) می بافند تا به جای قالی سال قبل مورد استفاده قرار گیرد.
.
۲- جمعه ی جار
.
جمعه پیش از روز مراسم قالی شویان به جمعه جار شهرت دارد و در شب آن مراسمی تحت عنوان جارزنان در مسجد جامع فین برگزار می گردد. در این مراسم یک فرد خوش صدا که با عنوان جارچی شناخته می شود، شروع به خواندن اشعاری در مدح اهل بیت پیامبر اسلام و لعن و نفرین بر دشمنان آنها می کند. هر بار که این فرد بر خاندان پیامبر دورد می فرستد حاضران باید یک صدا بگویند:
بر محمد و آل او صلوات.
و با فرستادن لعن و نفرین بر قاتلان خاندان پیامبر جمعیت فریاد می زنند:
بش باد ( بر او باد )
پس از اتمام اشعار، حاضرین سکوت می کنند و جارچی مردم را برای شرکت در مراسم قالی شویان فرا می خواند.
چند جارچی نیز در محل های مختلف به ویژه بازار کاشان و روستای خاوه به راه می افتند و فریاد زنان خبر فرا رسیدن روز موعود قالیشویان و هفته زیارت امامزاده سلطان علی (ع) را به مردم می دهند. آنها نیز به خواندن اشعار زیر می پردازند و حال و هوایی خاص را ایجاد می کنند :
یا ای مستمع بر این وصیت شور و غوغا کن
فغان و ناله بر سلطانعلی فرزند زهرا کن
به سال ۱۱۳ هجرت شیعیان خاص
روان گشته بر سوی مدینه از سر اخلاص
برفتن در مدینه خدمت آن خسرو خوبان
بگفتند ای امام پنجمین ای رهبر جانان
نداریم پیشوائی یا محمد رحم بر ما کن
یکی از نور چشمانت روان در همراه ما کن
امام پنجمین فرمود چرا از دیده خونبارید
یقین از اهل فین و مردمان چهل حصارانید
یکی از نور چشمانش همره آنها روان کرد
که نامش حضرت سلطانعلی(ع) نوباوه زهرا
سه ساله آن شاه زاده بود اندر اردهال و فین
بهار در خاوه بود آن زمستان در دیار فین
لشگریان قد علم کردند بهر قتل آن سرور
به نام حارث ملعون و زرین کفش بد اختر
گرفتن دور آن خسرو لب تشنه از هر سو
که این شه‌زاده دارد زور و بازوی علی اکبر
بیادم آمد آن وقتی که گفت باد صبا یکدم
سلام از من رسان بر اهل فین بر گو به یارانم
اول به خدای حی داور صلوات
دوم به رسول حی سرمد صلوات
سوم به علی و یازده فرزندش
بر زاده پاک نور احمد صلوات
در کرببلا به شمر ملعون لعنت
بر حارث زرین کفش و زید رافیون لعنت
از بهر جفا بر شمر ملعون لعنت
در کرببلا به پاک مردان صلوات
اگر خسته جانی بگو یا علی
اگر ناتوانی بگو یا علی
به رفت سوی مشهد اردهال
به یاری یار خدا یا علی
خبر روز قالیشویان در همه جا و در میان همه ی اقشار مردم پراکنده می شود تا اینکه ظرف کمتر از دو روز ساکنان همه شهرها و روستاها از جمله شهرهای نطنز، قم، محلات، ساوه، دلیجان، یزد، آشتیان و اصفهان از این مراسم مطلع می شوند.
با این کار زائران مشتاق و صاحبان نذر که بر اساس نذرشان باید هر ساله در قالیشویان شرکت کنند، کوله بار خود را برای رفتن به مشهد اردهال آماده می کنند.
.
۳- کاروان پیاده
.
همه ساله در صبح روز پنجشنبه پیش از روز مراسم قالیشویان، از مسجد جامع فین که از آن به عنوان سجده گاه امامزاده سلطان علی (ع ) یاد می شود، دسته ای عاشقان آن حضرت با پای پیاده به راه می افتند تا برای انجام مراسم خود را به مرقد امامزاده برسانند. این کاروان پیاده در مسیر خود از کاشان تا اردهال از سرنج، جوشقان استرک، نیاسر، حسنارود، علوی، باریکرسف عبور می کند و از استقبال گرم مردم بهره مند می گردد.
.
۴- ختم قرآن
.
شب قبل از اجرای مراسم قاریان قرآن و مشتاقان آن حضرت در صحن و درون بنای امامزاده گرد هم می آیند و با نوای آهنگین تلاوت قرآن مجید، فضایی روحانی را به وجود می آورند. در این شب قرآن ختم می شود تا انسان ها انس بیشتری با این کتاب آسمانی پیدا کنند.
.
نحوه برگزاری مراسم
.
برای آشنایی با این مراسم بهتر است لحظه به لحظه با آن همراه شویم و شکوه آن را درک نماییم:
.
۱- تجمع مردم فین
.
در صبح روز قالیشویان، مردم در صحن های مختلف بنای امامزاده سلطان علی بن محمد باقر ( ع ) و در اطراف آن تجمع می کنند. پخش نذورات مردم از ساعت های ابتدایی مراسم آغاز می شود و تا ساعت ها پس از پایان مراسم همچنان ادامه می یابد.
اهالی فین به کنار جوی آبی در صحنی موسوم به شاهزاده حسین می روند تا آمادگی خود را برای شروع مراسم اعلام دارند. همه در این تجمع به نشانه سوگواری لباس مشکی بر تن می کنند و بر اساس این آیین کهن، چوب و چماق‌های تراشیده و مخصوص خود را در دست دارند.این چوب ها نمادی از سلاح های جنگی قدیمی هستند که درگذشته ظاهری کاملا معمولی داشتند اما امروزه توسط اهالی فین خراطی می شوند و نام شریف حضرت سلطانعلی بن محمد باقر (ع) بر روی آنها حک می گردد.
پیش از اجرای مراسم به صورت رسمی، مقداری اعانه از مردم فین کاشان جمع آوری و به دست ریش سفید یا روحانی معتمد سپرده آنها می شود. سپس یاحسین گویان و فریاد زنان به سمت حرم مطهر امامزاده سلطان علی ( ع ) به راه می افتند و چوب هایشان را در هوا می چرخانند. آنها از دروازه ای به نام گذرگاهِ دره عبور می کنند و به یکی از صحن های جنوبی امام زاده به نام صحن پاپک وارد می شوند و راه خود را با پیمودن پله های این صحن تا صحن اصلی امامزاده به نام صحن صفا ادامه می دهند تا در آنجا به نوحه خوانی و سینه زنی بپردازند.
.
۲- بیرون آوردن قالی از امامزاده
.
در صحن صفا، خطیب شروع به سخنرانی می نماید و پس از اتمام سخنان وی، یکی از ریش سفیدان یا روحانی اهل فین کاشان پیش قدم می شود تا اعانه ی جمع شده را به عنوان هدیه و شیرینی به متولی یا سرپرست خادمان امامزاده بدهد و به این وسیله آوردن قالی مخصوص امامزاده شهید را از آستانه مبارک حضرت امامزاده سلطان علی (ع) طلب کند. خادمان که از اهالی روستای خاوه هستند به درون بنای امامزاده سلطان علی (ع) می روند و یکی از قالی های موجود در آن را به گلاب آغشته می کنند و به صورت لوله شده با پوششی از پارچه سبز بیرون می آورند. این قالی تمثیلی از جنازه مطهر امامزاده می باشد و قالی شویان همان غسلی است که جسد را به هنگام خاک سپاری تطهیر می کند.
پس از سر دادن نوحه و برگزاری مراسم عزاداری در محلی به نام ایوان صفا، قالی به روحانی و بزرگان فین کاشان تحویل داده می شود تا توسط آنها به صحن اصلی و مرکزی امامزاده به نام صحن صفا برسد.
با تحویل قالی به بزرگان فین، شور و غوغایی برپا می شود و جوانان برای گرفتن آن هجوم می آورند. قالی لوله شده بر دوش جوانان قرار می گیرد و در این لحظه مردم دیگری هم که در صحن شاهزاده حسین تجمع کرده اند به اهالی فین می پیوندند.
به دلیل اینکه در روایات، پیکر مطهر امامزاده توسط مردم فین کاشان به خاک سپرده شده است، در این قسمت از مراسم تا زمان تحویل مجدد قالی به امامزاده، هیچ کس به جز اهالی فین حق دست زدن به قالی را ندارد و مردم فقط می توانند آنها را همراهی کنند.
.
۳- حمل قالی تا پای چشمه
.
اهالی فین پس از تحویل گرفتن قالی و تجمع در صحن صفا با طی مسیری مشخص، به سوی چشمه ای در ۸۰۰ متری شرق امامزاده به راه می افتند تا طی مراسمی نمادین آن را شستشو دهند. آب این چشمه از داخل صحن امامزاده می‌گذرد و به دلیل مجاورت با بقعه شاهزاده حسین به نهر امامزاده حسین(ع) یا شازده حسین ( ع ) شهرت دارد. بر اساس کتیبه ای که بر روی بقعه ی وی قرار دارد او را فرزند امام چهام می دانند.
کسانی که قالی را بر دوش دارند باید با گام‌هایی تند و شتابان و گاهی دوان دوان و با هیاهو و غوغا حرکت کنند به گونه ای که خاک از زمین بلند شود و صحنه ای همچون حمله ی سپاه ایجاد گردد. این نوع راه رفتن اصطلاحا قدم سعی نامیده می شود و استفاده از آن در این مراسم تمثیلی از کوشش هاجر برای رساندن اسماعیل به چشمه آبی در صحرای خشک مکه نیز می باشد.
.
۴- جلوداران دسته
.
در جلوی دسته فینی ها، مردی سوار بر اسب دیده می شود که از اهالی چهل حصاران کاشان است و یک جانماز ترمه بر روی شانه راستش قرار دارد. مردم، این جانماز را به عنوان نمادی از جانماز حضرت امامزاده سلطان علی (ع ) و این مرد را از نوادگان جانمازدار آن حضرت می‌دانند.
پس از مرد اسب سوار، گروهی از اهالی روستای خاوه کاشان در جلو قالی به عزاداری می پردازند و عَلَمی پوشیده از پارچه های سبز را حمل می کنند. در پی علم سبز نیز دسته ی حاملان قالی به راه خود ادامه می دهد.
در تمام مسیر گروهی از جوانان مسئولیت باز کردن گذرگاه را برای گذر دسته بر عهده دارند و همچنین به هنگام رسیدن قالی به لب چشمه باید فضا را برای زمین گذاردن آن خالی کنند. این جوانان وظیفه ی هماهنگی برای ذبح و قربانی گوسفندان یا گوساله‌های صاحبان نذر را نیز بر عهده می گیرند.
به دنبال جوانانی که قالی را حمل می کنند دسته ای از مردم به راه می افتد که هر یک از آنها چوبدستی بلندی در دست دارند. این دسته در حال حرکت، چوبدستی هایشان را در هوا تکان می دهند تا صحنه مبارزه با قاتلین امامزاده را به صورت نمادین بازسازی کنند.
.
۵- تطهیر قالی
.
پس از رسیدن به چشمه، قالی را در حاشیه ی آن به زمین می گذارند و مردمان چوب به دست دور آب، حلقه می‌زنند و با تکان دادن چوب هایشان بر شور مراسم می افزایند. در این زمان مراسم لعن خوانی آغاز می گردد و اشعار و عباراتی با مضمون لعن و نفرین بر دشمنان خوانده می شود. سپس به نشانه ی پاک نمودن قالی و غسل پیکر مطهر امامزاده چوبدستی خود را در آب چشمه می زنند و قطرات آب چوب‌ها را به روی قالی می‌پاشند تا گوشه ای از آن خیس شود.
.
۶- بازگشت به امامزاده و تحویل قالی
.
پس از انجام مراسم تطهیر، قالی را بر دوش می گیرند و به قصد بازگشت به صحن امامزاده از مسیر دیگری در پای کوه اردهال که به در شرقی آستانه امامزاده منتهی می شود، به راه می افتند. در این مسیر عده ای از مردم در جلوی دسته به نوحه سرایی می پردازند و عزاداری می کنند و عده ای دیگر با دویدن به دنبال قالی و تکان دادن چوب دستی هایشان، فریاد می زنند و شعار سر می دهند تا جلوی مردم را برای دست زدن به قالی بگیرند.
مسیر بازگشت به صحن دیگری موسوم به صحن عامربن فینی یا صحن فینی ها یا صحن سردار ختم می شود. با ورود حاملان قالی به صحن، مردم چوب به دست چند دور دور حیاط صحن می گردند و سپس قالی به بالای صفه در ایوان بقعه برده می شود تا به بزرگان فین و خاوه تحویل گردد. بزرگان پیش می آیند تا قالی را تحویل بگیرند اما حاملان نسبت به تسلیم قالی مقاومت می کنند و با تکان دادن چوب و به راه انداختن معرکه سعی می کنند بزرگان را از آن دور کنند. سرانجام پس از کشمکش های بسیار، بزرگان فین همزمان با فریاد “حسین ، حسین ” و “الله اکبر، الله اکبر ” جمعیت حاضر، قالی را تحویل می گیرند و به دست نمایندگان خاوه می دهند تا آن را به خادمان امامزاده تسلیم کنند.
پس از بازگرداندن قالی به درون بنای امامزاده، مراسم در حوالی ساعت ۱۳.۰۰ به پایان می رسد.
.
منبع: کارناوال
